Τελευταίες Ειδήσεις

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Καζαντζακικά Μελετήματα. Νίκος Καζαντζάκης, ένας χαλκέντερος και πολύτροπος δημιουργός



Αθήνα, Εκδόσεις Έναστρον, 2020, σσ. 389.

 

Μία πολύ ευχάριστη έκπληξη μας επιφύλαξε η αγαπητή συνάδελφος και φίλη Χριστίνα Αργυροπούλου, επίτιμη σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου – υπεύθυνη για τα φιλολογικά μαθήματα. Πρόκειται για ένα ακόμη σπουδαίο βιβλίο της που εκδόθηκε πριν από λίγο καιρό και αναφέρεται στη ζωή και στο έργο, κυρίως σ’ αυτό, του μεγάλου Κρητικού δημιουργού και αγαπημένου μας συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη.

Στα «Καζαντζακικά Μελετήματα», όπως τιτλοφορείται, μας παρουσιάζει τα σπουδαιότερα έργα του Ν. Καζαντζάκη και τα αναλύει σχολαστικά και σε βάθος, ξαναφέρνοντάς τα στη μνήμη μας, αφού ήδη από τη νεότητά μας τα είχαμε διαβάσει και μας είχαν συναρπάσει. Σ’ αυτό ανιχνεύονται «πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία, τα οποία καταδεικνύουν όχι μόνον τη δυναμική της γραφής και την παιδεία του αλλά και τον ελληνικό πολιτισμό, όπως και την ελληνική κοινωνία της εποχής που αναπαρίσταται, με τις αξίες και την ιστορική και πολιτισμική φόρτισή της», όπως δηλώνει η συγγραφέας στον κατατοπιστικό Πρόλογό της (σσ. 15-16).

Ειδικότερα το εν λόγω βιβλίο, που χωρίζεται σε έξι (6) ενότητες, αρχίζει με τα Εργοβιογραφικά του Ν. Καζαντζάκη και παραθέτει κάποια εισαγωγικά στοιχεία για τη ζωή, το έργο  και την αναγνώρισή του παγκοσμίως, καθώς και τις σημαντικότερες κρίσεις λογοτεχνών και μελετητών για το έργο του (σσ. 17-42), σημειώνοντας ότι ο δημιουργός Καζαντζάκης είναι μεγάλης εμβέλειας και ότι το έργο του ξεπερνάει την εποχή του, ότι είναι ένας κλασικός συγγραφέας πέρα από τόπο και χρόνο. «Τα μυθιστορήματά του, που συγκινούν αναγνώστες απ’ όλον τον κόσμο, αναδεικνύουν τον άνθρωπο με τις διαχρονικές αγωνίες του, ο δημιουργός πλάθει ανθρώπινους χαρακτήρες οικουμενικούς». Είναι ο μοναδικός έλληνας πεζογράφος που επικοινωνεί πολύ καλά με το διεθνές κοινό. Σημειώνει επίσης εδώ η συγγραφέας ότι με την δική της ανάγνωση και τη σε βάθος μελέτη του έργου του Καζαντζάκη, προσπάθησε να αναδείξει «μερικά στοιχεία του έργου του μεγάλου Κρητικού σε μια κειμενοκεντρική ερμηνευτική μελέτη και σε διάφορους άξονες, που δεν φαίνονται με την πρώτη ανάγνωση».

Στο δεύτερο κεφάλαιο, που τιτλοφορείται «Μελέτες σε Μυθιστορήματα» (σσ. 43-209) αναλύονται διεξοδικά τα πιο γνωστά και πολυδιαβασμένα σε όλον τον κόσμο μυθιστορήματα του Καζαντζάκη «Βίος και Πολιτεία τον Αλέξη Ζορμπά» και «Καπετάν Μιχάλης». Στο πρώτο (τον Ζορμπά) αναζητούνται τα ποιητικά στοιχεία που εμπεριέχονται σ’ αυτό, κάποια από αυτά είναι δημιουργήματα του συγγραφέα και κάποια άλλα κρητικές μαντινάδες, όπως π.χ. στη σελ. 54: «Το κάστανο θέλει κρασί και το καρύδι μέλι /  και το κοπέλι κοπελιά κι η κοπελιά κοπέλι». Έτσι συνδέει την ποίηση του Καζαντζάκη με την μουσική, το σαντούρι, το τραγούδι και τις μαντινάδες, τον χορό, το μοιρολόγι, αλλά και τους ποικίλους μουσικούς ήχους: φλογέρα, κελάηδημα πουλιών κ.ά. Στο δεύτερο (τον Καπετάν Μιχάλη) αναζητούνται και εξετάζονται επίσης σχολαστικά η μουσική, το τραγούδι και τα μουσικά όργανα, καθώς και ο χορός, οι μαντινάδες ή ρίμες, το μοιρολόγι και οι ψαλμωδίες, που εντοπίζονται σ’ αυτό. Η συγγραφέας αποφαίνεται ότι το τραγούδι, όπως αυτό παρατίθεται στο έργο του Καζαντζάκη, υπηρετεί όχι μόνον τις οικογενειακές γιορτές, τις θρησκευτικές και τον θάνατο, αλλά κυρίως την εθνική υπόθεση για την απελευθέρωση της Κρήτης. Το τραγούδι άλλοτε εμψυχώνει και διαπαιδαγωγεί, άλλοτε ανακουφίζει και άλλοτε γίνεται αφορμή για να σκοτώσουν τους Χριστιανούς οι Τούρκοι» (σ. 65).

Στην τρίτη ενότητα του δευτέρου κεφαλαίου εξετάζεται πώς τα έργα «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» και «Αναφορά στον Γκρέκο» του Καζαντζάκη περνούν από την γραφή στον στοχασμό και αποκτούν οικουμενική διάσταση. Ειδικότερα εδώ, μετά τα Εισαγωγικά στοιχεία, γίνεται λόγος για την γραφή, το λεξιλόγιο, το ύφος, τα διακειμενικά στοιχεία, την πολυφωνία, τα αφηγηματικά μέσα, τα στοιχεία αισθητικής και ποιητικής, τον στοχασμό στο έργο του Καζαντζάκη που μπορεί να διερευνηθεί σε θέματα ελευθερίας, ζωής και θανάτου, υπαρξισμού και αρχετύπων, συχνά δε με την τεχνική της αντίστιξης (θετικό – αρνητικό), καθώς και για το εύρος των στοχασμών του. Η συγγραφέας διαπιστώνει ότι ο Καζαντζάκης, με τη λαϊκή δημοτική, με την τεχνική του διαλόγου και τις κοφτές ερωτηματικές προτάσεις, διαμορφώνει το προσωπικό ύφος της γραφής του και δίνει πιο παραστατικά τις σκέψεις του (σ. 73). Ως προς το εύρος των στοχασμών του, άλλοτε φιλοσοφεί, βάζοντας λόγια απλοϊκά στο στόμα των καθημερινών ανθρώπων και άλλοτε συνομιλεί με το έργο του, σε μια ενδοκειμενική επικοινωνία, καθώς στοιχεία του στοχασμού του αφθονούν στην Αναφορά στον Γκρέκο, στο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και σε πολλά άλλα έργα του, κυρίως όμως ο στοχασμός του συμπυκνώνεται στην Ασκητική.

Στην τέταρτη ενότητα του Β΄ κεφαλαίου, που τιτλοφορείται «Πολιτισμικοί κώδικες στο έργο του Ν. Καζαντζάκη Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», μετά τα  Εισαγωγικά στοιχεία, εξετάζονται οι  πολιτισμικοί κώδικες στον χώρο και στον χρόνο ως ατομικοί, κοινωνικοί και ιστορικοί δείκτες με τη σημειωτική της γλώσσας μέσα από τον λόγο των κειμενικών ηρώων στο «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Η Χριστίνα Αργυροπούλου, με διεισδυτική ματιά, εντοπίζει και εξετάζει τα στοιχεία εντοπιότητας και ελληνικότητας που υπάρχουν σ’ αυτό, καθώς και τους πολιτισμικούς κώδικες ως τρόπο ζωής και διατροφής, ως ευχή ή προφητι­κή δύναμη του μελλοθάνατου, ως ενδυμασία, ως ντόπια ηθική, ως αντίληψη για το διαφορετικό. Επίσης, η φιλοξενία τους, οι μοιρολογίστρες, η άκληρη θανούσα, ήθη και έθιμα σχετικά με τον νεκρό, που εντοπίζονται συχνά στην αφήγηση του Καζαντζάκη. Δεν παραλείπονται τα μοτίβα ηλικιωμένων ανθρώπων (παππούς, γέρος με τη σοφία τους, γριά), καθώς και το μοτίβο του ραβδιού (ομηρική παράδοση).

Ακόμα διερευνώνται η προσωπικότητα του ήρωα του μυθιστορήματος, του Αλέξη Ζορμπά, ως ετερότητα νοοτροπίας και στάσης ζωής, ως εκπρόσωπο του ζωικού πρωτόγονου κόσμου (μπερξονικός και διονυσιακός τύπος), η  θέση της γυναίκας ως λόγος και ιδεοληψία, ατομική και συλλογική, οι πολιτισμικοί κώδικες ως βιωμένη ιστορία, ατομική και συλλογική, όπου η λο­γοτεχνία συνομιλεί με την ιστορία και τα κοινωνικά δρώμενα, οι ιδεολογικοί και κοινωνικοί κώδικες, οι προλήψεις, η σχέση με τη θάλασσα, η ανεργία, η θεοσέβεια, ο έρωτας, ο λαϊκός λόγος ως γνωμικός λόγος, ως ποιητικός και ως λαϊκή έκφραση με τη δική τους πολιτισμική φόρτιση. Επίσης, μελετώνται διακείμενα, φράσεις και εγκιβωτισμένα τραγούδια με την ιστορική, την κοινωνική και γενικά με την πολιτισμική τους φόρτιση, αλλά και με την πολυφωνία τους, θρησκευτικοί κώδικες, εθνοτική και θρησκευτική ετερότητα και θρησκευτικό συ­ναίσθημα των ντόπιων Κρητικών.

Στην πέμπτη ενότητα του Β΄ κεφαλαίου εξετάζονται ο κρητικός πολιτισμός: ήθη - έθιμα και αξίες, η ιδέα της ελευθερίας, το θρησκευτι­κό συναίσθημα, συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας και η θέση του άλλου, του δια­φορετικού στην κρητική κοινωνία στο έργο του Καζαντζάκη «Ο Καπετάν Μιχάλης». Μετά  τα γενικά εισαγωγικά αφηγηματικά και ιδεολογικά στοιχεία, εδώ εντοπίζονται και αναλύονται το θρησκευτικό συναίσθημα, τα σχετικά έθιμα με τις θρησκευτικές γιορτές, η σχέση τους με την απελευθέρωση της Κρήτης, ήθη και έθιμα συναφή με τον θάνατο, μέσα από μικροϊστορίες κύριων κειμενικών ηρώων, μικροϊστορίες άλλων ηρώων και αξίες, όπως: η φιλοξενία και τα κρητικά εδέσματα, η δύναμη της ευχής και της κατάρας, η πίστη στα όνειρα, οι αντιφωνήσεις και οι όρκοι, η φιλία (σεβαστή ακόμα και μεταξύ αλλοθρήσκων), ο σεβασμός στον κατατρεγμένο, η θέση του αλόγου, η αξιοκρατία στους καπεταναίους, η θέση του Άλλου από φυλετική, θρησκευτική και κοινωνική άποψη. Επίσης γίνεται λόγος για τη συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας, κρητικής και ελληνικής, για τις ηρωικές αξίες, για τη γλώσσα και την πολυφωνία του έργου Ο Καπετάν Μιχάλης.

Στην έκτη ενότητα του Β΄ κεφαλαίου εξετάζονται τα λογοτεχνικά πορτρέτα και οι μικροϊστορίες τους στο έργο «Ο Καπετάν Μιχάλης» με ενδολογοτεχνικές αναφορές και στο έργο «Αναφορά στον Γκρέκο». Και εδώ, μετά τα γενικά στοιχεία, διερευνώνται το γενεαλογικό δέντρο του κύριου ήρωα του μυθιστορήματος και η σχέση του με τα πρόσωπα και τα πορτρέτα που παρουσιάζονται στο έργο αυτό. Ειδικότερα: δίνονται τα πορτρέτα της Κρήτης, του άι-Μηνά, πολιούχου και προστάτη του Ηρακλείου, του καπετάν Μιχάλη, του Νουρήμπεη, του Μανούσακα, του γερο-Σήφακα, του παππού και του Γκρέκο (Δομήνικου Θεοτοκόπουλου)  ως παππού και προγόνου του Καζαντζάκη. Στην διερεύνηση αυτή έχουν τη θέση τους ο δάσκαλος, ο μορφωμένος και η θέση τους σε μια ηρωική εποχή, όπου όλοι ζουν μέσα από την ηρωική δράση τους. Χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις του Κοσμά, του Τίτυρου, του Πάτερου και του κυρ Ιδομενέα. Δεν παραλείπονται από την εξέταση της Χρ. Αργυροπούλου και τα πορτρέτα άλλων ηρώων και δρώντων προσώπων. Όλα έρχονται στο προσκήνιο: ο Χαρίτος, ο Φουρόγατος, ο Βεντούζος, ο σιορ Παρασκευάς, ο καπετάν Στεφανής, ο καπετάν Πολυξίγκης, ο καπετάν Ελιάς, ο κυρ Δημητρός, ο Καγιαμπής, ο Φανούριος, ο Μπερτόδουλος κ.ά. Στην ενότητα αυτή ακόμα γίνεται λόγος για τον γάμο και τα προικιά μέσα από τις μικροϊστορίες σημαντικών ή απλών ανθρώπων που παρουσιάζονται στο έργο αυτό. Εξετάζεται η θέση της γυναίκας και του άντρα στη κρητική κοινωνία, δίνονται πορτρέτα κάποιων γυναικών, όπως της Κατερίνας, συζύγου του καπετάν Μιχάλη, της Ρηνιώς, κόρης του, της Νοεμής και της μάνας κ.ά. Επισημαίνει η Χρ. Αργυροπούλου ότι κάποιοι από τους χαρακτήρες στο έργο του Καζαντζάκη συγκροτούνται ανάλογα με τη λογοτεχνική μυθοπλασία και παρουσιάζονται με κάποια εξωτερικά χαρακτηριστικά, που συνομιλούν με τη δράση του ήρωα, με το όνομα ή το παρατσούκλι του (σ. 158).

Το τρίτο κεφάλαιο τιτλοφορείται «Ταξιδιωτική Λογοτεχνία» (σσ. 210-285). Σ’ αυτό παρουσιάζονται και εξετάζονται τα ταξιδιωτικά έργα του Καζαντζάκη που έχουν τον γενικό τίτλο «Ταξιδεύοντας». Είναι άλλωστε γνωστό ότι ο Καζαντζάκης ήταν πολυταξιδεμένος και ότι έγραψε πολλά σχετικά έργα. Στην αρχή του κεφαλαίου αυτού η συγγραφέας εξετάζει τον ρόλο του αφηγητή και το υλικό και κατόπιν προβαίνει σε παρουσίαση των έργων: Ισπανία, Αγγλία, Ιαπωνία, Κίνα, Ρουσία και Ιταλία-Αίγυπτος-Σινά-Ιερουσαλήμ-Κύπρος-Ο Μοριάς. Εξετάζοντάς τα αναζητά την ελληνικότητα μέσα στα έργα της σειράς «Ταξιδεύοντας». Ειδικότερα την ελληνικότητα ως φύση και ως πολιτισμό, την ελληνική ράτσα μέσα από μικροϊστορίες ανθρώπων με τα ήθη και έθιμά τους και την ελληνικότητα από την παρουσία αρχαίων, βυζαντινών και φράγκικων κάστρων στους διαφόρους τόπους. Η Χρ. Αργυροπούλου, στο «Ταξιδεύοντας Αγγλία» το οποίο εξετάζει εκτενέστερα, σημειώνει πως το έργο αυτό του Καζαντζάκη αποτελεί έναν θησαυρό αξιών, ιστορικών πληροφοριών και γλωσσικού πλούτου. Τα «Ταξιδεύοντας Αγγλία» και «Ταξιδεύοντας στον Μοριά» τα αξιολογεί ως τα καλύτερα του Καζαντζάκη και γενικά εκτιμά ότι «η ταξιδιωτική λογοτεχνία με τον Καζαντζάκη έγινε υψηλή τέχνη, έγινε η δύναμη εκείνη η οποία αναπαριστά ζωές και πολιτισμούς, που μας ταξιδεύει σε χώρες διάφορες, όχι ως ταξιδιωτικός επιφανειακός οδηγός αλλά ως αποκάλυψη της βαθύτατης ουσίας του τόπου με τα καλά και τα κακά του, με τον πολιτισμό και τους ανθρώπους του, απλούς και εξέχοντες, άρχοντες, πολιτικούς, ποιητές ή άλλους δημιουργούς».

Το τέταρτο κεφάλαιο τιτλοφορείται «Ο στοχασμός του Ν. Καζαντζάκη στην Ασκητική,  Salvatores Dei» (σσ. 264-285). Εξετάζεται η δομή του έργου και γίνεται συνοπτική παρουσίαση του κάθε μέρους. Η «Ασκητική» του Καζαντζάκη, σημειώνει η συγγραφέας, δεν παραπέμπει σε ασκητή του σώματος και της ψυχής για να προσομοιάσει όσο γίνεται με τον Θεό, όπως συμβαίνει με τους ασκητές, αλλά πρόκειται για μιας άλλης τάξης αναζήτηση και εσωτερική άσκηση (σ. 264). Η «Ασκητική» είναι η κραυγή του Καζαντζάκη, είναι η συνειδητοποίηση της ευθύνης του ανθρώπου απέναντι στον κόσμο, δεν είναι θεολογία, αλλά ανθρωπολογία, στόχος της είναι ο άνθρωπος με τα υπαρξιακά του ερωτήματα: από πού, πώς και γιατί.

Το πέμπτο κεφάλαιο τιτλοφορείται «Το σκωπτικό στοιχείο» (σσ. 286-341), το οποίο διαιρείται σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ερευνώνται και σχολιάζονται το σκωπτικό και χιουμοριστικό στοιχείο στο ποιητικό και επιλεγμένο θεατρικό έργο (ποιητικό και ποίηση σε πρόζα) του Ν. Καζαντζάκη. Εδικότερα εξετάζονται η ειρωνεία, η σάτιρα, η παρωδία και το καρναβαλικό στοιχείο, η κωμωδία, τα κωμικά απρόοπτα, το διονυσιακό στοιχείο και το χιούμορ. Κατόπιν γίνεται συνοπτική παρουσίαση της Οδύσσειας του Καζαντζάκη με παραδείγματα ειρωνείας και χιούμορ, εν συνεχεία από τη δομή του έργου διερευνάται το σκωπτικό και χιου­μοριστικό στοιχείο που υπάρχει σ’ αυτή και παρατίθενται ενδεικτικά παραδείγματα από επιλεγμένες ραψωδίες. Ακολουθεί η διερεύνηση του χιουμοριστικού και σκωπτικού στοιχείου στα θεατρικά του έργα – τραγωδίες, με θρησκευτικά και βυζαντινά θέματα: Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης,  Νικηφόρος Φωκάς, Βούδας, Σόδομα και Γόμορρα. Στη δεύτερη ενότητα διερευνώνται το κωμικό και σκωπτικό στοιχείο μέσα από τις μικροϊστορίες στο έργο του Καζαντζάκη Ο Καπετάν Μιχάλης. Γίνεται λόγος για το γέλιο, το γενικό κωμικό στοιχείο και την παρονομασία, την ειρωνεία, την παρωδία και το καρναβαλικό στοιχείο.

Το έκτο κεφάλαιο (τελευταίο) τιτλοφορείται «Μεταφράσεις παιδικής λογοτεχνίας από τον Νίκο Καζαντζάκη» (σσ. 342-353). Η Χριστίνα Αργυροπούλου αποφαίνεται ότι ο Νίκος Καζαντζάκης μεταφράζοντας μάς ταξιδεύει στον κόσμο της Παιδικής και Εφηβικής Λογοτεχνίας και δίνει έμφαση στη μετάφραση του έργου του Ιουλίου Βερν, «Ο γύρος του κόσμου εις 80 μέρες».

Το βιβλίο κλείνει με την παράθεση της πλούσιας «Βιβλιογραφίας» (σσ. 355-364), που χρησιμοποίησε συγγραφέας (σημειώνονται 207 τίτλοι αυτοτελών βιβλίων και μελετών σε περιοδικά), καθώς και με ένα σχολαστικό «Ευρετήριο» (Πίνακας όρων, ορολογιών και επιλογές τίτλων από έργα, καθώς και Πίνακες ονομάτων (σσ. 369-389).

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι το βιβλίο αυτό της Χριστίνας Αργυροπούλου φέρνει κάτι νέο στις καζαντζακικές μελέτες. Εξετάζει τα σπουδαιότερα έργα του μεγάλου Έλληνα λογοτέχνη Νίκου Καζαντζάκη σε βάθος, αναδεικνύει αθέατες και ανεξερεύνητες πτυχές τους τις οποίες εμείς, όσες φορές και αν τα είχαμε διαβάσει, δεν τις είχαμε προσέξει. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στην συγγραφέα και στις εκδόσεις Έναστρον, που ανέλαβαν την έκδοση αυτού του τόσο σπουδαίου βιβλίου και το διαθέτουν σε πολύ προσιτή τιμή.

Θεόδωρος Α. Νημάς, δ.φ.

 

 

Δεν υπάρχουν σχόλια

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.