Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα

Για την πλήρη εκδοχή: www.vlioras.gr/1821/Vlachavas5.htm & https://www.academia.edu/45674427

Λίγο πριν από την 25^η Μαρτίου 2021 οι μαθητές και καθηγητές του Δευτέρου Γυμνασίου Καλαμπάκας, με τις ευλογίες του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου κ. Θεοκλήτου και υπό την αιγίδα της Μητροπολιτικῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν καὶ Ἱστορικῶν Μελετῶν Ἁγίων Μετεώρων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Σταγῶν καὶ Μετεώρων καθώς και της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Τρικάλων, ανακοίνωσαν την συμμετοχή τους στις εόρτιες / εκπαιδευτικές δραστηριότητες για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, με την πρόθεση να αναδείξουν δέκα σημαντικές προσωπικότητες της περιοχής μας που έπαιξαν σημαντικό ρόλο πριν από την επανάσταση του 1821 και κατά τη διάρκειά της.

Θυμίζουμε ότι έχει προκηρυχθεί ένας διαγωνισμός ζωγραφικής για τη φιλοτέχνηση των προσωπογραφιών των προσωπικοτήτων αυτών ή χαρακτηριστικών σκηνών από τη ζωή τους (θα δοθούν σχετικά —χρηματικά— βραβεία και έπαινοι. Διαβάστε και τους όρους του διαγωνισμού). Θα συνεχίσουμε με τον παπα–Θύμιο Βλαχάβα (εʹ μέρος).

Εʹ μέρος. 1808: Συνέχεια επαναστατικών προεργασιών, ξέσπασμα επανάστασης

1808.04.26–30: Αποστολή πληθώρας ενημερωτικών αναφορών από τη Θεσσαλία προς τον Αλή

Περιοχή δράσης των εξεγερμένων. Με άσπρο χρώμα η οδός από την Καλαμπάκα προς τη Λάρισα,¹ με κίτρινο η οδός προς την Ελασσόνα και με πορτοκαλί προς τη Δεσκάτη. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας

Προς το τέλος Απριλίου του 1808 πληθαίνουν τα αρτζουχάλια² που στέλνουν διάφοροι, οθωμανοί και χριστιανοί από τη Θεσσαλία προς τον Αλή στα Ιωάννινα για τις κινήσεις των εξεγερμένων.

Στις 26 Απριλίου οι πρόκριτοι Τρικάλων Κωνσταντίνος Παπαελευθερίου και Δημητράκης Σάββας ενημερώνουν πως οι εξεγερμένοι σκότωσαν «καὶ ἄλλους ἀνθρώπους εἰς τὴν Βούλα»·³ παραπονούνται πως ο καδής των Τρικάλων, που φέρεται με εμπάθεια «ἀπὸ τὸν καιρὸν ὅπου τὸν ἐπετροβόλησαν», μαζί με τους ντόπιους μπέηδες και αγάδες «ἐσήκωσαν τὴν Τουρκιὰν εἰς τὸ ποδάρι, νὰ βάλουν σπαθὶ εἰς τοὺς ῥαγιάδες», και ζητούν από τον Αλή και τους επικεφαλής των στρατιωτικών σωμάτων του στα Τρίκαλα Καμπέρη (Καμπέρ Μούκανη) και Ισούφη (Yusuf) του Μπεκίρ Αγά (Ebu Bekir) να προστατέψουν τους φιλήσυχους Έλληνες.

«Μὲ τὸ σκλαβικόν μας ἀρτζοχάλι κάνομεν ἰφατὲν⁴ τοῦ ἀφενδός μας ὅλοι οἱ ζουρμπάδες⁵ Πλαχαβαῖοι πηγαίνουν εἰς τὸ χειρότερο· ἐσκότωσαν καὶ ἄλλους ἀνθρώπους εἰς τὴν Βούλα σήμερα· ὅσα χωρία ἦτον εἰς τὸ κόλι τους τὰ ἐσκόρπισαν, δὲν ἄφηκαν οὔτε σκυλὶ μέσα εἰς τὰ χωρία. Ἐδῶ μέσα ὁ κατὴς ἐφένδης μὲ τοὺς μπέηδες καὶ ἀγάδες καὶ μερικοὶ ἀφεντάδες ἐσήκωσαν τζουμοχούρι⁶ τὴν Τουρκιὰν εἰς τὸ ποδάρι, νὰ βάλουν σπαθὶ εἰς τοὺς ῥαγιάδες, πρῶτον νὰ σκοτώσουν ἐμᾶς τοὺς σκλάβους σου καὶ μετέπειτα εἰς τοὺς λοιποὺς ῥαγιάδες, λέγοντάς μας ὅτι τὰ ἔχομεν ἕνα μὲ τοὺς κλέφτες καὶ θέλ’ νὰ τοὺς φέρομεν μέσα εἰς τὰ Τρίκαλα, καὶ νὰ μὴν ἐτύχαιναν οἱ σκλάβοι σου ὁ Καμπέρης μὲ τὸν Ἰσούφην τοῦ Μπεκίραγα τὸ εἶχαν τελειώσει τὸ κακὸ καὶ ταϊμὰ⁷ εἰς αὐτὴν τὴν ἰδέαν εὑρίσκονται. Ἐμεῖς οἱ σκλάβοι σου καὶ εἴμεστε κλεισμένοι εἰς τὰ κονάκια μας· δὲν κοτοῦμεν νὰ ἐβγοῦμεν ἔξω νὰ τηρήσομεν καμίαν δουλείαν· (…) νὰ στείλῃς ἄνθρωπον γερὸν καὶ μὲ ἀνθρώπους πολλοὺς ὁποῦ καὶ τοὺς κλέφτες νὰ τοὺς δώσομεν τὴν ὀργὴν καὶ ἐδῶ μέσα νὰ πάρουν τὰ μέτρα τους, ὅτι τὸ ἐσήκωσαν πάρα πολὺ καὶ ἐπῆραν τρόμο ὁ κόσμος καὶ ἐσκόρπισαν καὶ θέλ’ νὰ ἀπορημάξῃ τελείως τὸ βιλαέτι.»⁸

Στις 27 Απριλίου στέλνουν αρτζουχάλι οι επικεφαλής των τρικαλινών στρατιωτικών σωμάτων Μπεκίρ Αγάς (Ebu Bekir), ο γιος του Ισούφης (Yusuf) και ο Καμπέρης (Καμπέρ Μούκανη)· ενημερώνουν τον Αλή πως τριακόσιοι περίπου εξεγερμένοι σκότωσαν ανθρώπους στη γέφυρα στο Μουργκάνι⁹ αλλά και στη Βούλα και την Μπάγια¹⁰ κάποιους Γκέκηδες, σουμπασήδες και άλλους Αρβανίτες. Τον ενημερώνουν τέλος για τις κινήσεις των τουρκικών στρατιωτικών τμημάτων σε Βοϊβόντα, Κουβέλτσι,¹¹ Κλοκοτό¹² κ.α.

Επισημαίνουμε πως η περιοχή δράσης των εξεγερμένων είναι νοτιοανατολικά της Σμόλιας, έδρας του Αρματολικιού των Χασίων, και νοτιοδυτικά της δεύτερης έδρας του, της Βλαχάβας.

«Μέ τό σκλαβικόν μας ἀρτζουχάλι πρῶτον προσκυνοῦμεν τοῦ ἀφεντός μας καὶ δεύτερον τῆς κάμνομεν ἰφαντὲν διὰ τοὺς Μπλαχαβαίους ὁποῦ ἔγιναν χαΐνηδες εἰς τὸν ἀφέντην μας, καθώς τὸ ἐπήραταν χαμπέρι ἀπὸ τὸ πρῶτον ἀρτζουχάλι τοῦ σκλάβου σου Κωνσταντῆ,¹³ ὁποῦ ἐσκότωσαν τοὺς ἀνθρώπους τῆς ὑψηλότητός σας εἰς τὸ γκεφύρι τοῦ Μουρκάνη καὶ κινήσαμεν καὶ ἐπήγαμεν ἕως εἰς τὴν Βοϊβόντα, διὰ νὰ κάμνωμεν κυβέρνησιν καὶ ἐκεῖ μᾶς ἦλθεν τὸ χαμπέρι ἄξαφνα ὅτι εἰς τὴν Βοῦλαν οἱ Μπλαχαβαῖοι ἐσκότωσαν δύο Γκέκηδες καὶ τὸν Ντάκο Μπέτζη ἀπὸ Μεσαργιᾶν, καὶ τὸν υἱὸν τοῦ Πάσιου Μπιτζήστη Λιάμτζε, σούμπασην τῆς Μπάγιας, ὁποῦ ἐρχόνταν διὰ τὰ Τρίκαλα, τὸν ἐσκότωσαν εἰς τὸν ἴδιον τόπον καὶ ἐγινάμεν ἕτοιμοι διὰ νὰ ἔβγωμεν καὶ τοὺς ἐμβῆκεν φόβος τοὺς προεστοὺς καὶ ῥαγιάδες (…) καὶ Ἀρβανῖτες δὲν εὑρίσκονται κατὰ τὸ παρόν. Καὶ εἰς τοῦτο, ἀφέντη μας, τῆς κάμνομεν ἰφαντὲν μίαν ὥραν ἀρχίτερα νὰ προφθάσῃς μὲ ἀνθρώπους, ὅτι ἐτοῦτοι οἱ Μπλαχαβαῖοι εἶναι ἕως τριακόσιοι ἄνθρωποι καὶ ὕστερα ἔχει νὰ ἔλθῃ μεγάλος χαλασμὸς εἰς τὸ βιλαέτι τοῦ Τρικάλου. Καὶ εἰς τὰ χωριὰ τῆς ὑψηλότητός σου ἔστειλάμεν ἕως πενῆντα ἀνθρώπους καὶ τὰ ἔπιασάμεν, Βοϊβόντα, Κουβέλτσι, Νεοχώρι, Κλοκοτός καὶ Βοστῆδες καὶ ὅποιον ἄλλο χωριὸ ἦτον εἰς τὴν ἄκρην, καὶ τὰ λοιπὰ τὰ χωριὰ ὁποῦ ἐπάτησαν αὐτοὶ τὰ ἐσκόρπισαν ὅλα.»¹⁴

Στις 29 Απριλίου προεστοί του Τιρνάβου ενημερώνουν τον Αλή για την κίνηση διακοσίων εξεγερμένων στην περιοχή τους και τον φόνο ενός δερβίση.¹⁵

«Σοῦ κάμνω ἰφαντέ, ἀφέντη μου, σήμερα, τρεῖς ὧρες ἡμέρα ἦρθαν οἱ Πλαχαβαῖοι μία ὥρα ἔξω ἀπὸ τὸν Τίρναβο στοῦ Μπέη τοὺς μύλους καὶ ἐσκότωσαν καὶ ἕναν τερβίση καὶ τοὺς ἔδωσαν καὶ ἕνα γράμμα καὶ γιὰ ὁποῦ τὸ τυλίγω στὸ χαρτὶ καὶ λάβε το. (…) Διατὶ λέγουν πὼς εἶναι διακόσιοι νομάτοι. Εἶναι βέβαια καὶ ἐδῶ τριγυρνοῦν στὸν Τίρναβο.»¹⁶

Έγγραφο από το αρχείο του Αλή πασά

Την ίδια μέρα κάποιος ιδιώτης ονόματι Σουλεϊμάν Μαρίτζανης ενημερώνει τον Αλή από τη Λάρισα ότι εξαιτίας της εξέγερσης η επικοινωνία με τα Ιωάννινα και τη Μακεδονία είναι δύσκολη.

«Καὶ μὲ τὸ σκλαβικόν μου ἀρτζουχάλι σὲ κάμω ἰφατὲ μὲ τοὺς σκλάβους σου Σαρακατζιάνους ἦρθα στὸ Παζαράκι καὶ ἀπὸ τὸν πολὺν τὸν χειμῶνα ἐβάρεσε ἡ δουλειὰ πίσω, καὶ ἐρχόμενος εἰς τὸν κάμπο στὸ Μουλαλίκι ἐβρήκαμαν τὲς στράτες πιασμένες ἀπὸ τοὺς κλέπτες καὶ ἐσιάστισάμε καὶ ἀνταμωθήκαμαν μὲ τὸν Πικίρ ἀγὰ (Ebu Bekir) στὴν Λάρισα καὶ κατὰ τὴν προσταγήν σου ἐκίνησάμεν διὰ τὴν Βέροια καὶ ἀπὸ τὸν φόβο τῶν κλεφτῶν δὲν ἠμπόρεσάμαν νὰ κινήσωμεν.»¹⁷

Επίσης την ίδια ημέρα ο πρόκριτος Τρικάλων Κωνσταντίνος Παπαελευθερίου και ο στρατιωτικός διοικητής Καμπέρης (Καμπέρ Μούκανη) ενημερώνουν για τη συνέχεια των επαναστατικών προσπαθειών. Στο γεφύρι στο Μουργκάνι σκότωσαν πέντε άτομα και πολέμησαν με τον Αλβανό Τάρε Βασιάρη, που προσπάθησε μάταια ν’ αντισταθεί. Ενημερώνουν πως οι επαναστάτες είναι χωρισμένοι σε τρία τμήματα, πιθανότατα για να δημιουργούν με την ταυτόχρονη παρουσία τους σε διαφορετικά σημεία του θεσσαλικού κάμπου την εντύπωση μιας γενικευμένης εξέγερσης.¹⁸

Ένα τμήμα τους δρα στα χωριά νοτιοανατολικά της Σμόλιας, ενώ ενώθηκε μαζί τους και ο Γιώτας Τζίμος¹⁹ «καὶ ἄλλοι καπεταναραῖοι εἰς τ’ Ἀλασσονίτικο» (στην περιοχή της Ελασσόνας).

Ενδιαφέρουσα είναι και η διαπίστωση των αποστολέων του αρτζουχαλίου για την ύπαρξη φραγκικής ανάμειξης στο κίνημα των Βλαχαβαίων («φαίνεται νὰ εἶναι ἀπὸ μέσα ἀπὸ Φραγκές ἕνα δάκτυλο»!)

«Οἱ Πλαχαβαῖοι ἐσήκωσαν κεφάλι καὶ αὐτοὶ ἔκαμαν ὅλα τὰ κακά. Τὸ πρῶτο, τὴν Παρασκευὴ εἰς τὲς δύο ὧρες ἐβγῆκαν εἰς τὸ γιοφύρι τοῦ Μουρκάνη,²⁰ ἀντικρινὰ ἀπὸ τὴν Κρυοβρύση καὶ ἐβάρεσαν τέσσεροι Βουστενιῶτες καὶ ἕναν τάταρη τοῦ Ἀστὰρ Τζαούση. Ἔκαψαν καὶ τὰ φορτώματα τῶν εὐ[…] τῆς ὑψηλότητός σου. Ὁ Τάρες Βασιάρης ὁποῦ ἔτυχε ἐκεῖ ἐπολέμησε καλά, πέντε ὧρες ἐκράτησε ὁ πόλεμος, ὅμως τί νὰ κάμῃ ὅτι ἦτον μὲ τρεῖς νομάτους. Τοῦ ἔκαψαν τὴν καλύβα, τοῦ πῆραν καὶ τὰ ἄλογα. (…) Αὐτοί, ἐφένδη μας, τὸ ἔχουν πολὺ σηκωμένο· φαίνεται νὰ εἶναι ἀπὸ μέσα ἀπὸ Φραγκές ἕνα δάκτυλο, ἢ τόσον τοὺς σήκωσε ὁ θεὸς τὴ γνώση. Εἶναι ἕως τώρα ὡς πεντακόσιοι νοματαῖοι καὶ ἔχουν γένη τρία μπουλούκια καὶ μὲ τὰ μπαϊράκια ἔχουν πιάση τὸ Ζάρκο,²¹ τὰ Τζιότια²² καὶ τὸν Κλοκοτό,²³ ὁποῦ ἔκλεισαν τὴν στράτα τῶν Λαρσινῶν καὶ τῶν Τρικαλινῶν, ὄχι ὅμως μέσα εἰς τὰ χωριά, ἀλλὰ ἔχουν πιάση τὸ Παλαιόκαστρο τοῦ Γριζάνου²⁴ ἀπάνου καὶ τοῦ Κλοκοτοῦ τὴ ῥάχη²⁵ καὶ τῶν Τζιοκιῶν τὴ ῥάχη καὶ ἐκεῖ εὑρίσκονται. Χωρία δὲν ἔχουν κάψη, ῥαγιάδες δὲν ἔχουν γκίξη ἔξω ἀπὸ Τούρκους, καὶ ὅσοι εἶναι τῶν αὐθεντάδων μας χουσμεκιαραῖοι²⁶ κυνηγοῦν περισσότερο. Εἶναι καὶ ὁ καπεταν–Γιώτας μαζί τους καὶ ἄλλοι καπεταναραῖοι εἰς τ’ Ἀλασσονίτικο²⁷ καὶ αὐτοὶ σηκωμένο τὸ ἔχουν καὶ ὁλοένα εἰς αὔξησιν πηγαίνουν· ὅσα χωρία ἐπάτησαν ὅλα τὰ σκόρπισαν· ἐπῆραν καὶ ῥαγιάδες πολλοὺς κοντά τους.»²⁸

Τα ερείπια του κάστρου της Φαρκαδόνας και σε δεύτερο πλάνο ο Κλοκοτός. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 03/01/2020

Την ίδια τέλος ημέρα, στις 29 Απριλίου 1808, στέλνεται ακόμη μια αναφορά, που σώζεται στο αληπασαλίδικο αρχείο, του στρατιωτικού διοικητή Τρικάλων Ebu Bekir (Μπεκίραγα), που βρέθηκε σε σύσκεψη στη Λάρισα για την αντιμετώπιση της δύσκολης για τον Αλή κατάστασης. Αφού ενημερώσει πως η επανάσταση προχώρησε και στο Λιτόχωρο,²⁹ ζητάει ενισχύσεις και προτείνει να χρησιμοποιηθούν εναντίον των Βλαχαβαίων τα στρατιωτικά σώματα που ο Αλής έστελνε για τον πόλεμο της Τουρκίας με τη Ρωσία.

«Μὲ τὸ σκλαβικόν μου ἀρτζοχάλι σὲ κάμω ἰφατὲ³⁰ διὰ τοὺς Μπλαχαβαίους ὁποῦ βγῆκαν στὸ Μορκάνο τὸ γεφύρι, ὁποῦ σκότωσαν τοὺς μπροστινοὺς καὶ τὴν ἄλλην τὴν ἠμέρα στὴν Πάγια³¹ ἀπὸ κάτω ὁποῦ ἐσκότωσαν καὶ τοὺς ἄλλους ἑπτὰ νομάτους καὶ τὴν Τρίτη ἐρίχτηκαν στὸ γιοφύρι στὸ Τζιγότι³² καὶ ἐσκότωσαν τοὺς γεμπρουκτζῆδες³³ τρεῖς νομάτους καὶ ἕνα παλικάρι τοῦ Σαλί Κέσου καὶ γυρίζοντας ἀπὸ αὐτουνούς ηὗραν ἕναν ἄνθρωπον διαβάτην καὶ τὸν ἐσκότωσαν καὶ σήμερα Τετράδη ἐρίχτηκαν ἀγνάντια ἀπὸ τὸν Τίρναβο στὸ μύλο τοῦ μπέγη καὶ ἀπερνοῦσεν ἕνας ντερβίσης καὶ τὸν ἐσκότωσαν καὶ ἔπιασαν καὶ τοὺς ἀγωγιάτες Κονιτζιῶτες καὶ τοὺς ἐγύμνωσαν ὅ,τι εἶχαν ἀπάνω τους, καὶ γίνεσαι βοκούφης,³⁴ καὶ ἀπὸ τὸ γράμμα ὁποῦ στέλουν στὰ χωρία καὶ ὅσοι μπερπάτηδες³⁵ ὁποῦ βρίσκονται πάνου μαζί τους· καὶ ἐκουβέντιασα μὲ τοὺς μπέγηδες Ἀπτήμ πέγη καὶ Χουσεΐν ἐφέντη καὶ ἔβγαλάμεν τὰ νιφέρια³⁶ ὁποῦ ἦτον διὰ τὸ ὀρδὶ καὶ τοὺς τζιοχανταραίους ὁποῦ εἶναι ἐδῶ μὲ μομουριέτι³⁷ καὶ ὅσοι Ἀρβανῖτες εὑρίσκονταν ἐδῶ στὴν Λάρισα μ’ ἔπεσαν κοντὰ καὶ σήμερα ἐβγήκαμε· καὶ στὸ Λιτοχῶρι ἀπὸ κάτω στὸ γιοφύρι ἀνοίχτηκεν μία κοβέντα ὁποῦ βγῆκαν οἱ Λαζαῖοι ἀπὸ τὸ γιαλὸ καὶ τό ’χουν πιασμένο· ἔστειλα ἄνθρωπον ὁποῦ νὰ πάρω τὸ βέβαιον καὶ νὰ κάμῃς μεραχμέτι³⁸ νὰ κάμῃς ταΐνι³⁹ κόσμον ὁποῦ νὰ καταφτάσει τοὺς ῥαγιάδες.»⁴⁰

Στις 30 Απριλίου 1808 ο Ebu Bekir (Μπεκίραγας) γράφει αρτζουχάλι προς τον Μουχτάρ πασά πλέον, τον γιο του Αλή, καθώς φαίνεται ότι σ’ αυτόν είχε ανατεθεί η αρχηγία και ο συντονισμός των ενεργειών εναντίον του Βλαχάβα. Τον ενημερώνει από το Ζάρκο, όπου βρίσκεται, για τα καθέκαστα.

«Ἐβγήκαμεν παγανιὰ ἀπὸ τὴν Λάρισα μὲ τὸ ἀσκέρι ὁποῦ ἦτον διὰ τὸ ὀρδὶ καὶ ἤρθαμεν ἕως τὸν μύλο τοῦ μπέγη σιμὰ στὸν Τούρναβον ( …) ἤρθαμεν στὸ Ζάρκο καὶ οἱ κλέφτες ἐπροχθὲς τὴν Τρίτη ἐπῆγαν στὸ γεφύρι στὸ Τζιγότι καὶ ἐσκότωσαν τρεῖς νομάτους τοὺς γεμπρουκτζῆδες καὶ σήμερα Πέφτη ἐπάησαν στὸ Λευθεροχώρι καὶ ἔκοψαν τὸν Ταλὶπ Ρεπιὲ καὶ τρεῖς νομάτους· ἔκαψαν καὶ τὸ σπίτι τοῦ Γιαννακοῦ καὶ ἀπὸ τὴν Παρασκευὴ ἕως τὴν Πέφτη σήμερα ἐσκότωσαν εἴκοσι τέσσερους νομάτους (…) καὶ ὁ Τάρε χότζας (Βασιάρης;) στὸ Δομένικο σὲ τὶ χάλι βρίσκεται δὲν ξέρομε· τὸν γράψαμεν καὶ δὲν μᾶς ἦρθε χαμπέρι· καὶ στὸ μεϊντάνι τοὺς Μπλαχαβαίους ἔχουν καὶ ὁ Γιώτης (Τζίμος) μὲ τοὺς Ἀλασσονίτες, ἀντάμα ἕνα τὸ ἔχουν.»⁴¹

Την πρωτομαγιά του 1808 κάποιος Καραστέργιος, που ήταν επιφορτισμένος με τη συγκέντρωση των «τζελέπικων» προβάτων αναφέρει ότι οι Βλαχαβαίοι τού επήραν («κάναν ζάπι») πέντε χιλιάδες πρόβατα που είχε συγκεντρώσει από τα βιλαέτια Ελασσόνας, Δομενίκου και Τρικάλων κι ότι ο Βλαχάβας τού ζήτησε να παραιτηθεί ο Μουχτάρ από τη συγκέντρωση των προβάτων.⁴²

Την ίδια μέρα ο Ισούφης (Yusuf) του Μπεκίραγα (Ebu Bekir) αναφέρει προς τον Αλή ότι οι Βλαχαβαίοι περικύκλωσαν τον Τάρε Βασιάρη στο χάνι του Καστρακίου, το οποίο μάλλον είναι αυτό που μεταγενέστερα έμεινε γνωστό ως χάνι Παπακώστα.⁴³ Προς βοήθειά του έσπευσαν από τα Τρίκαλα τουρκικές δυνάμεις και σε λίγες μέρες θα ενωθούν μαζί τους και τα αληπασαδικά στρατεύματα του Μουχτάρ πασά.

«Οἱ Πλαχαβαῖοι σήμερα τὸ ταχὺ ἐπῆγαν καὶ ἔκαμαν κολούρα⁴⁴ τὸν σκλάβο σου Τάρε Βασιάρη εἰς τὸ χάνι στὸ Καστράκι· κὶ ἐμεῖς οἱ σκλάβοι σου μαζὶ μὲ τοὺς σπαχῆδες καὶ ἐδικούς μας καὶ φίλους ἐμαζωχθήκαμαν καὶ ἐκινήσαμαν, γιὰ νὰ πᾶμε· καὶ γένεσαι βοκούφης⁴⁵ ἀπὸ τὸ ἀρτζοχάλι τοῦ Σιαχμέτη⁴⁶ καὶ ἀπὸ τὸ ἰλάμι⁴⁷ τοῦ κατῆ⁴⁸ ἀφέντη γιὰ τὰ πάντα καὶ ὅτι νὰ τρέξουν πάλε σὲ ξεναγράφει.»⁴⁹

1808.05.01: Προδοσία Ιωάννη Δεληγιάννη και Ευθυμίου Στορνάρη

Μέτσοβο, 1913. Φωτογραφία Φρεντερίκ Μπουασονά (Frédéric Boissonnas)

Δυστυχώς, την πρωτομαγιά του 1808 το όλο σχέδιο των επαναστατών για γενικό συντονισμένο (σχεδόν) πανελλήνιο ξεσηκωμό στις 29 Μαΐου προδόθηκε στον Αλή πασά από τον Ιωάννη Δεληγιάννη,⁵⁰ κολιτζή του Βλαχάβα στο πέρασμα του Ζυγού Μετσόβου, και τον Ευθύμιο Στορνάρη, αρματολό του Ασπροποτάμου και πατέρα τού Νικολού Στορνάρη.

«Ἀλλ’ ἐνῷ τὰ πάντα κατ’ εὐχὴν πρὸς τὸν ποθητὸν σκοπὸν ἐβάδιζον, κατάπτυστος Ἕλλην, ὁ ἀρματολὸς τοῦ Μετσόβου Δεληγιάννης ἐπρόδωκεν εἰς τὸν Ἀλῆν τό τε σχέδιον καὶ τὰς διακλαδώσεις τῆς ἐπαναστάσεως (1 Μαΐου), μεθ’ ἧς καὶ οὗτος ἐνόρκως συνεδέετο.»⁵¹

«Δὲν τὸν ἐβασάνιζεν (εννοείται τον Βλαχάβα) ἡ ἀποτυχία τοῦ σχεδίου, ἐπὶ τῆς ζωῆς του ἔπειτα, ὅσον ἡ ἀδιαφορία, ἢ μᾶλλον ἡ προδοσία τοῦ Δεληγιάννη Μετζοβίτου καὶ Εὐθυμίου Στορνάρη. Οἱ εἰρημένοι ἠμποροῦσαν νὰ τὸν ἐξηγηθοῦν τὸ πνεῦμα των ὅ,τι ὥρα ἤθελον, πρὶν ἐκτεθῇ ὁ ἄνδρας καὶ ἐκθέσῃ καὶ τὸν λαόν. Ὁμόφρονοι ὅμως καθὼς ἦσαν εἰς τὸ σχέδιον, ὁ παπα–Θύμιος δὲν ἐζήτησεν ἄλλο ἀπὸ αὐτούς, εἰς τὸ στάδιον τὸ ὁποῖον ἔμελλον νὰ ἀνοίξουν ὅλοι μαζί, παρὰ νὰ καταλάβουν τὰ στενὰ τοῦ Μετζόβου καὶ τῶν Καλαριτῶν, διὰ νὰ ἐμποδίσουν, χρείας τυχούσης, τὸ στράτευμα τοῦ Ἀλῆ πασᾶ ἀπὸ Ἰωάννινα διὰ ὀλίγον καιρόν, ἕως νὰ καθαρίσουν τὴν Θετταλίαν ἀπὸ τοὺς Ἀλβανούς, τὸ ὁποῖον ἦτον εὔκολον, καὶ τότε νὰ τρέξουν ὅλοι κατεπάνω, ὅθεν ἦτον ἀνάγκη.»⁵²

Λόγοι προδοσίας

Ο Ηπειρώτης λόγιος Κωνσταντίνος Ασώπιος παραθέτει μια άποψη που προσπαθεί να δικαιολογήσει τον Δεληγιάννη: «Πολλοὶ θέλουσιν ὅτι ὁ Δεληγιάννης (Δελιανάκης παρὰ Σούτσῳ) ἀποτρέψας τὸν Βλαχάβαν τοῦ τοιούτου κινήματος δὲν εἰσηκούσθη.⁵³ Τότε λοιπὸν αὐτός, φοβούμενος μήπως πᾶσα ἡ Ἑλλάς, συμμεθέξασα τῆς ἐπαναστάσεως, αἰχμαλωτισθεῖσα καταστραφῇ, κατεμήνυσε τὸν σκοπόν. Ὅστις καλῶς στοχασθῇ τὴν κατὰ τὸ 1770 καταστροφὴν τῆς Πελοποννήσου, τὴν κατὰ τὸ 1807 δύναμιν ὅλης τῆς Τουρκίας καὶ τοῦ τυράννου τῆς Ἠπείρου, καὶ τὰς δυσκολίας κατὰ τὴν Ἐπανάστασιν τοῦ 1821, θέλει ἀμφιβάλει βεβαίως εἰ δυνατὸν ἦτον νὰ ἐπιτύχῃ τὸ ἐγχείρημα τοῦ Βλαχάβα, καὶ ἄνευ τῆς ἀντιπράξεως τοῦ Δεληγιάννη.»⁵⁴

Βέβαια, «η γνώμη του Κ. Ασώπιου ότι ο Δεληγιάννης πρόδωσε το κίνημα για να σώσει το λαό από χειρότερα δεινά δεν στέκει, διότι μ’ αυτή τη λογική κανένας λαός δεν θα αποκτούσε την εθνική του ανεξαρτησία από τους διάφορους δυνάστες.»⁵⁵

Ο ποιητής Κώστας Κρυστάλλης θίγει μια άλλη διάσταση. Ο Δεληγιάννης είχε γενικότερα στενές σχέσεις με τον Αλή, τον ενημέρωνε μάλιστα για όμορφες Ελληνίδες (και Έλληνες) για το χαρέμι του: «Μεταξὺ τῶν προδοτῶν τῆς καλλονῆς διαφόρων εὐειδῶν νεανίδων καὶ νεανιῶν ἐντίμων οἰκογενειῶν, ἀρπαζομένων ὑπὸ τοῦ Ἀλῆ καὶ τῶν υἱῶν αὐτοῦ βιαίως, συγκατελέγετο, κατὰ παράδοσιν, καὶ ὁ ὁπλαρχηγὸς τοῦ Μετσόβου Ἰωάννης Δεληγιάννης, ὁ καὶ προδότης καὶ δολοφόνος τοῦ ἥρωος Βλαχάβα ἐν Ἰωαννίνοις.»⁵⁶

Όσον αφορά τον Στορνάρη, «πρόδωσε το κίνημα για οικονομικούς λόγους, δηλαδή για να διατηρήσει την μεγάλη περιουσία του και αυτό δεν μπορούσε να συμβεί παρά συντασσόμενος με την εξουσία του Αλή πασά. Ο Δεληγιάννης που και αυτός πρόδωσε το κίνημα την 1^η Μαΐου του 1808 στον Αλή πιθανότατα να είχε τα ίδια συμφέροντα με αυτά του Στορνάρη.»⁵⁷

Οι Στορναραίοι, «ὄχι μόνον ἐδείχθησαν μεταξὺ τῶν ἄλλων ἀρματολῶν ὡς ἄνανδροι, ἀλλὰ ἔδειξαν καὶ πολλάκις χαρακτῆρα ἐπιβλαβῆ εἰς τὰ κοινὰ πράγματα τῆς πατρίδος, εἰς διαφόρους περιστάσεις —καὶ ἐπὶ τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821. Διότι ἀπομακρυνόμενοι ἀπὸ τοῦ νὰ συμμεθέξουν εἰς τὰς συμφορὰς τῶν λοιπῶν ἀρματολῶν, ὅταν ἐκείνων τὸ αἷμα ἐχύνετο ὡς ποταμός, καὶ σπρώχνοντες τὸν Εὐθύμιον μὲ τοὺς Τούρκους εἰς τὸ αἷμα, ὅταν ἐλάμβανον καιρὸν νὰ ἐκδικηθοῦν καὶ κατασταινόμενοι εἰς τοὺς ὀφθαλμοὺς ὅλων ὅτι ἄλλο δὲν ἦσαν παρὰ ἕνας σωρὸς ἀρματωμένων θρασύδειλων ἀνδρῶν, ἔσυρον μέχρι τέλους τὴν ἀποστροφὴν τῶν συντρόφων των καὶ τὴν καταφρόνησιν τοῦ Ἀλῆ πασᾶ.»⁵⁸

Τελικά, εκτός από τον Αλή πασά, και οι Βλαχαβαίοι ειδοποιήθηκαν για την προδοσία, που εξαιτίας της η επανάσταση η προγραμματισμένη για τις 29 Μαΐου ξέσπασε πρόωρα και απέτυχε: «Οἱ ἐν Ἠπείρῳ μεμυημένοι, ὧν εἷς καὶ ὁ περιώνυμος ἐπί σκοπευτικῇ δεινότητι καὶ λιθοβολίᾳ Καραχάλιος, εἰδοποίησαν ἐν σπουδῇ τὸν Βλαχάβαν περὶ τῆς γενομένης προδοσίας, καὶ οὗτος μὴ ἀναμείνας τὴν προθεσμίαν, ὕψωσε τότε εἰς τὰ Χάσια τὴν σημαίαν τῆς ἐπαναστάσεως τὴν 5^ην Μαΐου.»⁵⁹

1808.05.03, 4: Έγγραφα του αληπασάδικου αρχείου για την επανάσταση

Στις 3 Μαΐου 1808 ο δερβέναγας του καζά της Ελασσόνας Τάρε Μούκανη ενημερώνει με υπηρεσιακό ύφος τον αγιάνη⁶⁰ των Σερβίων Βελή αγά για τις κινήσεις των επαναστατών στην περιοχή του αλλά και σε προσωπικό ανθρώπινο επίπεδο του στέλνει το γιο του ζητώντας του να τον φιλοξενήσει, ώστε να είναι ασφαλής!

«Σοῦ φιλῶ τὸ χέρι γιὰ ποὺ σοῦ στέλνω τὸ παιδί μου μὲ ἕνα παλικάρι νὰ κάτσει κάμποσες μέρες, ὅσα νὰ ἰδοῦμε τί ἔχει νὰ γενῇ, διατὶ ἐδῶ μοῦ ἔστειλαν τὰ χαμπέρια διὰ νὰ φεύγω καὶ ἐγὼ δὲν ἔχω ποῦ νὰ πάνω· σὲ κάνει βουκούφη⁶¹ τὸ παλικάρι μὲ τὸ στόμα.»⁶²

Την επόμενη μέρα στέλνεται το έγγραφο 405 του αρχείου, ένα αρτζουχάλι ενός ζαμπίτη (αστυνόμου) από τα Σέρβια που ενημερώνει ότι οι Λαζαίοι και Μπιζιωταίοι «ποὺ ἦταν εἰς τὴν θάλασσαν» βγήκαν στην περιοχή του Πλαταμώνα. Οι Τζαραίοι συγκεντρώθηκαν στην περιοχή της Ελασσόνας και ο Γιώτας στο Δομένικο.⁶³

«Ἐδῶ εἰς τοῦτα τὰ μέρη ἀνακατεύθηκαν ἡ κλεφτουργιὰ πολύ, μᾶς ἤφεραν ἕνα χαμπέρι, οἱ Λαζαῖοι, Νικόλας, Ἀποστόλης, Μπιζιωταῖοι αὐτοὶ ὁποῦ ἦταν εἰς τὴν θάλασσαν ἐβγῆκαν εἰς τὸ μέρος τῆς Πλαταμώνας, ἄλλοι τετρακόσοι τοὺς λέγουν, ἄλλοι πεντακόσοι. Εἰς τὸ Ἀλασσονίτικον οἱ Τζιαραῖοι μαζώχθηκαν, ἄλλοι τριακόσοι, στὸ Δομένικο ὁ Γιώτας καὶ αὐτὸς λέγουν νὰ εἶναι μὲ διακόσοι.»⁶⁴

Η Ελασσόνα και μια γέφυρα του Ελασσονίτικου

1808.05.05: Ενθυμήσεις για το ξέσπασμα της επανάστασης

«1808, Ἰανουάριου πρώτη. Ἀρχίνησε χιόνι καὶ ἐστάθηκεν τὸ χιόνι ἕως 27 Μαρτίου καὶ ψόφησαν ὅλα τὰ ἀρνιά καὶ τὰ κατζίκια καὶ τὰ μεσὰ τὰ τρανὰ βόδια, ἄλογα, γελάδια καὶ ἄνθρωποι ξεπάισαν. Καὶ τὸν Μάιον εἰς τὲς 5 σκότωσαν τοὺς Πλαχαβαίους στὰ Μετέωρα.»⁶⁵

«Ἀφόντα ἔκαμαν τὸν πόλιμον ἱ Πλάχαβας εἰς τὴν Καλαμπάκα, ἔτος 1808, Μαΐου 5.»⁶⁶

«1808, Μαΐου 5, ἡμέρα Τρίτη. Ἔγινεν ὁ πόλεμος στὴν Καλαμπάκα, πολέμησε ὁ Μουχτάρ πασιᾶς μὲ τοὺς Πλαχαβαίους.»⁶⁷

«Εἰς τὸ ἔτος 1808, Μαΐου πέντε, ἤγουν εἰς τοὺς χιλίους ὀχτακοσίους ὀχτώ, Μαΐου πέντε, μέρα Τρίτη, ὁ παπα–Εὐθύμιος καὶ Θοδωράκης, παιδιὰ Πλαχάβα ἐσήκωσαν κεφάλι καὶ ἐσκότωσαν τοὺς Ἀρβανῖτες, ἄλλους εἰς τερβένια, ἄλλους εἰς τὰ χάνια τοὺς ἔκαιγάνε. Ἐκατέαν τὸ σπίτι τοῦ Γεννάκου (εἰς) Λευτεροχώρι μὲ Ἀρβανῖτες μέσα πέντε, καὶ ἦτον εἰς τὸν καιρὸν τοῦ Ἀλῆ πασᾶ, ὁποῦ ὅριζε ἕως τὸν Μορέα, ἕως Μακρινίτζα, ἕως Γενιτζά, ἕως Σαλονίκη, ἕως Κιπριλί, ἕως Ὄχριζα,⁶⁸ Ἀλαμπασάνη,⁶⁹ Αὐλῶνα, Κακοσοῦλι, Δέλβινο, Ξερόμερο, ἕως Ἁγιαμαύρα· αὐτὰ σύνορα εἶναι. Ἔστειλεν τὸν Μουχτὰρ πασᾶ ὁ βεζίρης Ἀλῆ πασᾶς εἰς τὸ Καστράκι, ἐπιάστηκαν καὶ ἔγινεν θρῆνος μέγας καὶ ἐσκοτώθηκαν ὅλοι οἱ Πλαχαβαῖοι· ἀνέμειναν⁷⁰ καὶ καμπόσοι. Ἀρβανῖτες τζοχανταραῖοι σκότωσαν πεντακόσιους. Ἐγλύτωσε καὶ ὁ Θοδωράκης καὶ Μιχαλογένης καὶ ἄλλοι ἑφτὰ ἀπὸ τὴν αὐτὴν τὴν φάρα, ὅμως τοὺς ἐσκότωσεν ὁ Σιαπέρας⁷¹ μὲ ἀπιστία. Ἔτζι σκότωσαν καὶ αὐτὸν καὶ τὰ παιδιά του· καθὼς δούλευσεν αὐτὸς μὲ τοὺς Πλαχαβαίους, δούλευσαν ἄλλοι μὲ αὐτόν, καὶ ὁ παπα–Εὐθύμιος ἐγλύτωσεν.»⁷²

⋯Συνεχίζεται⋯

Βιβλιογραφία

Η βιβλιογραφία βρίσκεται στο Αʹ μέρος των δημοσιεύσεων για τον παπα–Θύμιο Βλαχάβα…

Υποσημειώσεις

¹ Με παράκαμψη των Τρικάλων.

² «Αρτζουχάλι: αίτηση ή αναφορά». [< arzuhal < οθωμανική τουρκική عرضحال (arzıhal) < αραβική عَرْض· (ʿarḍ) + حَال· (ḥāl)]

³ 39°33'31.9"N 21°57'55.3"E: «Από το Παλαιογαρδίκι μέχρι τον Κλοκοτό η απόσταση είναι μία ώρα και 20 λεπτά με το ζώο. Το δεύτερο μισό του δρόμου ακολουθεί τους βραχώδεις πρόποδες του βουνού. Στα δεξιά υπάρχουν πολλές πηγές και ένα έλος που το ονομάζουν Βούλα. Από εδώ πηγάζει ένα ποταμάκι που χύνεται στον Ληθαίο, ο οποίος τώρα ονομάζεται Ντερεσί ή Τρικαλινός και χύνεται, κι αυτός, σχεδόν απέναντι από την Βούλα, στον Πηνειό.» Leake 1996.29, 51.

⁴ «δήλωση, ενημέρωση». Αρχείο Δ 2009, 215.

⁵ «εξεγερμένος, στασιαστής, ανυπότακτος, αντάρτης».

⁶ «< τουρκική cumhur = συνέλευση». Αρχείο Δ 2009, 288.

⁷ «νταϊμά/νταϊμά/νταγιμά/νταουμά/ταϊμά (daima) = διαρκώς, πάντοτε, συχνά». Αρχείο Δ 2009, 251.

⁸ Έγγραφο 390, Αρχείο Α 2007, 738–739.

⁹ 39°44'19.2"N 21°32'59.9"E.

¹⁰ Σημερινό Πετρωτό, 39°35'10.8"N 21°57'48.2"E) σε υψόμετρο 100 μ. Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 418–419.

¹¹ Βλιώρας 2016 (Τοπωνύμια), 4.

¹² Βλιώρας 2021 (Ετυμολογικά), 27.

¹³ Ο πρόκριτος Τρικάλων Κωνσταντίνος Παπαελευθερίου.

¹⁴ Έγγραφο 392, Αρχείο Α 2007, 741.

¹⁵ «Παρατηρούμε ότι το κίνημα στρέφεται αποκλειστικά εναντίον των Τούρκων, σκοτώνουν ακόμα και έναν μουσουλμάνο ασκητή (δερβίση). Στις επιστολές άλλωστε χρησιμοποιείται σαφώς ο εθνοθρησκευτικός προσδιορισμός “Τούρκοι”.» Βερνίκος 2017, 31.

¹⁶ Έγγραφο 398, Αρχείο Α 2007, 749. Αρτζουχάλι του Μπάσκο Λάτζη, χωρίς ένδειξη αξιώματος, και των προεστών Χατζη–Ζαφειράκη Στέριου και Μαργαρίτη Αλεξίου.

¹⁷ Έγγραφο 399, Αρχείο Α 2007, 750. Αρτζουχάλι κάποιου Σουλεϊμάν Μαρίτζανη.

¹⁸ Μιχαηλάρης 2000. «Οι εξεγερθέντες είχαν σημαντικότατες επιτυχίες και κυριάρχησαν στην περιοχή. Αναφέρεται η δράση πεντακοσίων περίπου αρματολών χωρισμένων σε τρία μπουλούκια, οι οποίοι συνέχεια αυξάνονταν, ενώ από πολλούς ιστορικούς γίνεται λόγος για επαφές και διαπραγματεύσεις των Βλαχαβαίων με Σουλιώτες και Κερκυραίους οπλαρχηγούς.» Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα), 50.

¹⁹ Την εξέγερση την έκαναν «οἱ Βλαχαβαῖοι παπα–Θύμιος καὶ Θοδωράκης ἀδελφοὶ καὶ ὁ Γιώτας Τζίμος Καπιτάνος τοῦ Δομενίκου.» Κασομούλης Α, 71.

²⁰ «Γέφυρα στην επαρχία της Καλαμπάκας. Όπως βλέπουμε από τις αναφορές πρώτος στόχος των ανταρτών ήταν να πιάσουν τις γέφυρες.» Βερνίκος 2017, 30.

²¹ 39°36'34.8"N 22°07'28.9"E.

²² Πρόκειται για τα χωριά μεγάλο Τζιότι (σημερινή Φαρκαδόνα) σε υψόμετρο 100 μ. (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 526–529) και μικρό Τζιότι (σημερινή Παναγίτσα) σε υψόμετρο 100 μ. (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 529–531). Η ονομασία τους μάλλον προκύπτει από τη σλαβική λέξη giöta, που σημαίνει κήπος.

²³ 39°33'55.3"N 22°00'32.0"E.

²⁴ 39°37'57.4"N 22°03'37.4"E.

²⁵ Πρόκειται για τον δίδυμο λόφο Συκιά, επί του οποίου υπάρχουν τα ερείπια του κάστρου της αρχαίας Φαρκαδόνας.

²⁶ «υπηρέτες, πιστοί δούλοι». Αρχείο Δ 2009, 298.

²⁷ «Επιβεβαιώνεται, έτσι η παράγραφος του επαναστατικού σχεδίου που θέλει τον Γιώτα με τους προεστούς του Βλαχολίβαδου να αναλαμβάνουν να κόψουν τις διαβάσεις προς τα Τρίκαλα και την Κατερίνη.» Βερνίκος 2017, 30.

²⁸ Έγγραφο 400, Αρχείο Α 2007, 751.

²⁹ «Η επανάσταση έχει εξαπλωθεί προς τον Πλαταμώνα και το Λιτόχωρο, όπου οι Λαζαίοι με τους Μπιζιωταίους έκλεισαν και αυτοί το γεφύρι.» Βερνίκος 2017, 31.

³⁰ «δήλωση, ενημέρωση». Αρχείο Δ 2009, 215.

³¹ Το χωριό Μπάγια (σημερινό Πετρωτό, 39°35'10.8"N 21°57'48.2"E) σε υψόμετρο 100 μ. Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 418–419.

³² (μεγάλο) Τζιότι (σημερινή Φαρκαδόνα) σε υψόμετρο 100 μ. (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 526–529).

³³ «gümrükçü = τελωνειακός, τελώνης» Αρχείο Δ 2009, 203.

³⁴ «γνώστης, πληροφορημένος, ενημερωμένος» Αρχείο Δ 2009, 197.

³⁵ «μπερμπάτης (berbat) = ρυπαρός, ακάθαρτος» Αρχείο Δ 2009, 244.

³⁶ «(nefer/neferan) = άτομο, απλός στρατιώτης» Αρχείο Δ 2009, 249.

³⁷ «(memuriyet) = υπηρεσία, δημόσια θέση, αξίωμα» Αρχείο Δ 2009, 233.

³⁸ «(merhamet) = ευσπλαχνία, οίκτος, φιλανθρωπία» Αρχείο Δ 2009, 234.

³⁹ «(ta’yin) = σιτηρέσιο, κουραμάνα, διορισμός, καθορισμός» Αρχείο Δ 2009, 276.

⁴⁰ Έγγραφο 401, Αρχείο Α 2007, 752–753.

⁴¹ Έγγραφο 1531, Αρχείο Ε 2018, 135–136.

⁴² Έγγραφο 403, Αρχείο Α 2007, 754–755. «Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει επίσης η είδηση ότι οι επαναστάτες έστελναν γράμμα στα χωριά, κάτι που συνδυάζεται και με την επιστολή (τεσκερέ) του Βλαχάβα προς τον ενοικιαστή του φόρου των προβάτων Καραστέργιο, ο οποίος, με τη σειρά του, το αναφέρει στον γιο του Αλή πασά, Μουχτάρ πασά. Όπως το επισημάναμε, η επιλογή της ημερομηνίας του κινήματος του Βλαχάβα στα τέλη Απριλίου και στην 1^η Μαΐου πρέπει να εξαρτήθηκε από τον χρόνο ανόδου των κοπαδιών στα βουνά, μετά την εορτή του Αγίου Γεωργίου στις 23 Απριλίου. Δεν είναι τυχαίο ότι ακριβώς τότε ο ενοικιαστής του προβατονομίου Καραστέργιος είχε συγκεντρώσει τα 5.000 τζελέπικα πρόβατα.» Βερνίκος 2017, 31–32.

⁴³ 39°43'53.2"N 21°35'13.9"E, Βλιώρας 2020 (Ρουξιόρι), 96– 98. «Ὁ Πηνειός, καταλαβὼν ἤδη λίαν ἐκτεταμένην καὶ χαλικώδη κοίτην, δέχεται τὰ ἀπὸ τοῦ Ριγκλόβου καὶ Γαβρόβου κατερχόμενα ὕδατα καὶ παρὰ τὸ χάνι Παπακώστα κάμπτεται πρὸς μεσημβρίαν, καὶ ἀφ’ οὗ διέλθει τὸ στενὸν τὸ μεταξὺ τοῦ παρὰ τὴν Καλαμπάκαν Προφήτου Ἠλιοῦ καὶ τοῦ Κόζιακα, εἰσέρχεται εἰς τὴν πεδιάδα τῶν Τρικάλων.» Δούσμανης 1933, 27.

⁴⁴ Κουλούρα: περικύκλωση.

⁴⁵ «γνώστης, πληροφορημένος, ενημερωμένος» Αρχείο Δ 2009, 197.

⁴⁶ Βλ. έγγραφο 351 Αρχείου Αλή πασά, Αρχείο Α 2007, 653–654.

⁴⁷ «Ιλιάμι / ιλάμι / ελάμι (ilam) = έκθεση, γνωστοποίηση, δικαστική απόφαση». Αρχείο Δ 2009, 212.

⁴⁸ Βλ. έγγραφο 351 Αρχείου Αλή πασά, Αρχείο Α 2007, 653–654.

⁴⁹ Έγγραφο 404, Αρχείο Α 2007, 757.

⁵⁰ «Το 1821 οι Δεληγιανναίοι του Μετσόβου πολέμησαν κοντά στους άλλους αρματολούς.» Βερνίκος 2017, 29.

⁵¹ Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς), 578–588.

⁵² Κασομούλης Α, 83.

⁵³ «Ο πρεσβύτερος των αδελφών Τσαπαίων Ιωάννης Δεληγιάννης, οπλαρχηγός του Μετσόβου, είναι ο κατά το 1808 προδώσας τον αείμνηστον Βλαχάβαν και τους συνωμότες.» Αραβαντινός 1880 (Δημώδη), 81. «Η συντηρητική γνώμη των καιρών εκείνων δεν νόμιζε όλα τα κινήματα των Κλεφταρματολών πατριωτικά. Ο σοφός Ηπειρώτης Κωνσταντίνος Ασώπιος βεβαιώνει πως ο Δεληγιάννης θέλησε πρώτα να συγκράτησει το Βλαχάβα από το κίνημά του, που μπορούσε να γεννήσει μεγαλύτερα κακά, αλλά δεν εισακούστηκε.» Κασομούλης Α, 71 (υποσημείωση 3).

⁵⁴ Ασώπιος 1853, 187 (υποσημείωση).

⁵⁵ Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 29–30.

⁵⁶ Κώστας Κρυστάλλης, Οι Βλάχοι της Πίνδου (Μαλακάσι), Εβδομάς, ηʹ (1891) 8. «Οι γυναίκες του Αλή είναι σκλάβες αγορασμένες από την Πόλη, δώρα των Τούρκων ή Ελληνίδες που η ομορφιά τους έχει επισημανθεί από τον ίδιο ή τους ανθρώπους του και με διαταγή του οδηγήθηκαν στο σεράι. Ο Αλής και οι γιοι του διατηρούσαν παντού πράκτορες γι’ αυτό το σκοπό.» Σιμόπουλος, Ταξιδιώτες Γ₁, 482.

⁵⁷ Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 29–30.

⁵⁸ Κασομούλης Α, 88.

⁵⁹ Ηλίας Οικονομόπουλος, Ἀρματολοὶ καὶ κλέφται, ἤτοι ἡ τουρκοκρατία ἐν Ἑλλάδι (1453–1829), εκδ. Αναστ. Κ. Τσαγκάρη, ἐν Ἀθήναις 1902 & Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 30.

⁶⁰ «εκπρόσωπος της τοπικής οθωμανικής αριστοκρατίας ή Έλληνας πρόκριτος, προεστός, προύχοντας».

⁶¹ «γνώστης, πληροφορημένος, ενημερωμένος» Αρχείο Δ 2009, 197.

⁶² Έγγραφο 1532, Αρχείο Ε 2018, 136–138.

⁶³ Αρχείο Α 2007, 757–758.

⁶⁴ Αρχείο Α 2007, 758–759.

⁶⁵ Χατζηαλεξάνδρου 2017 (Ενθυμήσεις), 513, Σπανός Κ. 2014β (Ενθυμήσεις), 77.

⁶⁶ Σπανός Κ. 2014β (Ενθυμήσεις), 78.

⁶⁷ Σπανός Κ. 2014β (Ενθυμήσεις), 78.

⁶⁸ «Οχρίδα»

⁶⁹ «Ελβασάν»

⁷⁰ «Απέμειναν»

⁷¹ «Ο Σιαπέρας ήταν ένα από τα πρωτοπαλίκαρα του παπα–Θύμιου Βλαχάβα.»